Pozitif mi negatif mi? Geri besleme çalışmıyor

Pozitif kelimesinin Türkçe karşılığı olumlu, eski dilimizdeki karşılığı ise müspet… Negatif kelimesinin Türkçe karşılığı olumsuz, eski dilimizde menfi…

Zaman zaman bazı kelimeleri sözlükteki anlamlarının dışında kullandığımız oluyor. Mesela pozitif kelimesi Türk Dil Kurumu sözlüğünde olumlu diye açıklanıyor.

Şimdi birinin kovid testi pozitif çıkarsa olumlu, müspet bir durumdan söz ediliyor diyebilir miyiz? Elbette hayır. Zira doktorlar bir kişide aradıkları virüsü bulurlarsa sonucu ‘pozitif’ diye duyuruyorlar. Kimse de çıkıp olumlu ya da müspet bir durumdan bahsetmiyor.

Bir hafta önceydi. Bir titreme hissettim, kendimi dinledim, galiba üşüttüm diye mırıldandım kendi kendime. Boğazımda yanma ve ona eşlik eden hafif bir öksürük ile burun akıntısı vardı. Üşütüp hasta olduğumda da bunlar ortaya çıkardı. Kovid benden uzak dursundu.

Üstelik evden uzakta, İstanbul’da çocuklarla beraberdik. Yoksa kovidle mi tanışıyordum? İşte bu çalkantılar içinde teste tabi tutulduk. Sonucu da sanki müspet bir hal var gibi bize pozitif diye bildirmesinler mi?

İşte bu hal üzerine pozitif-negatif, olumlu-olumsuz, müspet-menfi gibi kelimelere dair düşüncelere daldım.

Otomatik kontrol terminolojisinde pozitif ve negatif geri besleme terimleri vardır. Kontrol etmek istediğiniz sistemi kararlı bir halde tutmak isterseniz negatif geri besleme yapmanız gerekir. Diyelim bir sistemin hızını hep sabit bir değerde tutmak istiyorsunuz. Bu kolay değil. Sistemin ataleti, direngenliği ve sistem içindeki enerji kayıpları, hızın istediğiniz değerde kalmasını zorlaştırır. Bu durumda istediğiniz hızla, buna referans hız veya girdi diyelim, elde ettiğiniz hız ya da diğer adıyla çıktı arasında, bir fark oluşur. Eğer otomatik kontrol sistemi içinde referans hızla çıktıyı mukayese edip buna göre düzeltmeler yapacak bir yapı oluşturursanız negatif geri besleme yapıyorsunuz demektir. Yani sistemi iyileştiriyorsunuz. Peki ama bunu neden “negatif” kelimesini kullanarak yapıyoruz? Aşağıdaki şekil negatif geri beslemenin en basit halini gösteriyor. İşte iyi bir durumun olumsuzluğa işaret eden negatif kelimesi ile ortaya konuşu.

Eğer böyle sistemlerde pozitif geri besleme yapılırsa kararsızlık artar ve kontrol edilmeye çalışılan değer, örneğimizdeki hız, alabildiğine yükselir. Bu da istenmeyen bir durumdur. Buradaki kutucuklar transfer fonksiyonu olarak bilinen matematiksel ifadelere sahiptir ve sistemin ve geri beslemenin davranışlarını temsil eder. Kontrol sistemlerinde birden çok girdi ve birden çok çıktı olabilir.

Otomatik kontrolden söz açmışken üniversite öğrencisiyken karşı karşıya kaldığım bir tuhaf anlayışı yazmak istiyorum. İstanbul Teknik Üniversitesi Uçak Bölümünde dördüncü sınıfa gelmiştim. Mecburi dersler yanında seçimlik dersler de almamız gerekiyordu. Genel Makine Bölümüne açılan Otomatik Kontrol dersi bizim Uçak Bölümünde gözükmüyordu. Buna itiraz ettim ama bir sonuç alamadım. Uçak Bölümüne ayrıca açılacağını mı düşünmüşlerdi bu dersin, bilmiyorum. Fakat böyle bir şey olmadı ve o dersi almadan mezun olduk biz. Sonraları üniversitede bu dersin hocalığını da yapmak varmış yazgıda…

Geri besleme sadece mühendislik uygulamalarında değil sosyal hadiselerde de geçerlidir.

Negatif ve pozitif geri beslemeye insan üzerinden de bir örnek verelim. Diyelim ki uyku zamanınız geldi ve yattınız. Sabaha önemli bir sınavınız, bir toplantınız ya da bir iş görüşmeniz varsa bir an önce uyumak ve sabah zinde kalkmak istersiniz. Uyumakta zorluk çekiyorsanız kaygınız artar sinirlenirsiniz, sinirlendikçe uyumakta zorlanırsınız. Böylece kaygı sizi uyutmaz, uyuyamadıkça da kaygınız artar. İşte bu kötü hal de pozitif geri besleme olarak anılır. Niye bu kötü hali olumluluk işaret eden pozitif kelimesiyle adlandırıyoruz? Böyle gelmiş böyle gider diyelim.

Eğitim sistemini ele alalım. Bir girdisi vardır sistemin bir de çıktısı. Referans değer olarak tanımladığımız girdi öğrencilerden beklediğimiz kalite olsun. Peki, çıktılarınız, diyelim ki mezun ettiğiniz öğrencilerin kalitesi, başlangıçta tanımladığınız referans değerlerle uyum içinde mi? Girdi ile çıktı arasında bir fark var mı? Geri besleme yaparak, yani mezunlarınızı izleyerek varsa eksikliklerini gideriyor musunuz eğitim sisteminin? Bu kontrol mekanizması yıllardır Türkiye’de iyi çalışmadığı için habire değişiklik yapıp duruyoruz ama bir türlü tatminkâr sonuçlara ulaşamıyoruz. Önemli sorunlardan biri eğitimin referans değerlerini tespit ederken yaşanıyor. Söylediğim eğitimin her safhası için geçerli. Ne ilköğretimde ne yükseköğretimde ne de lisansüstünde istediğimiz kalite seviyesine ulaşamıyorsak sistemi iyi düzenleyemiyoruz demektir.

Sadece eğitim değil sıkıntımız, ekonomide de benzer sorunlarla karşılaşıyoruz. Enflasyon ve faiz niçin kontrol altına alınamıyor acaba? Yukardaki şekilde sistem yazan kutucuk iyi tanımlanmadığı için olsa gerek. Mevcut hukuk düzeni içinde, bu kutucuk “enflasyonun sebebi faizdir” diye tanımlanırsa ne geri besleme fayda verir ne de bozucu faktörlerin işe katılması bir iyileşme yaratır. Buradaki bozucu faktör etkisi hukuk sisteminin zafiyeti ve demokrasiden sapmalar olarak düşünülebilir.

Sistem kutucuğunun içine bir kez de toplumsal ahlak yazalım mı? Bunu yazmak kolay ama referans ahlak olarak nasıl bir tanıma ihtiyacımız var acaba? Mevcut hale bakarsak çıktılar hiç de iyi değil. Referans değer olarak yanlış bir tanım mı yapıldı yoksa? Belki referans değer doğru ama kutucuğun içi iyi tanımlanmış değil. Çünkü kutucuk istediğimiz referans değerlerden çok sapıyor. Sapma çok olduğu için de geri besleme ile düzeltilemiyor. İşin daha da kötüsü bu sapmanın içselleştirilmiş olması.

Toplumlar kendi kendilerini denetleyemiyor ve aksayan noktaları tespit edemiyorlarsa işleri zor demektir, denge konumunu bulamazlar.  Sonucu ise gittikçe fakirleşme ve saygınlık kaybıdır. Son bir hatırlatma: Otoriter rejimler denetimden hoşlanmazlar… Geri beslemeye ihtiyaçları yoktur.